Nguyên nhân
Các yếu tố sau đây có thể góp phần gây ra sự chậm trễ trong phát triển kỹ năng nói hoặc hiểu ngôn ngữ của trẻ.
1. Bệnh lý thực thể
- Hở hàm ếch là một ví dụ điển hình của bệnh lý miệng ảnh hưởng tới lời nói.
- Thắng lưỡi (phanh lưỡi) ngắn bất thường, làm hạn chế cử động của đầu lưỡi, cũng có thể ảnh hưởng tới khả năng phát âm của trẻ. Bệnh thường được bác sĩ nhi khoa phát hiện trước khi trẻ bắt đầu nói, nhưng đôi khi cũng bị bỏ sót và chỉ được chẩn đoán khi trẻ có biểu hiện chậm nói.
- Bệnh lý thần kinh như bại não, loạn dưỡng cơ, chấn thương não có thể ảnh hưởng tới các cơ cần thiết cho việc nói.
2. Bệnh lý vận động miệng, rối loạn xử lý âm thanh,
- Nhiều trẻ chậm nói gặp rắc rối tại các vùng não chịu trách nhiệm về nói, ví dụ bệnh loạn vận ngôn (mất phối hợp động tác trong việc nói). Lúc này, trẻ không kiểm soát được các cơ và phần cơ thể dùng để nói. Chẳng hạn môi, lưỡi hoặc hàm không thực hiện công việc bình thường để tạo một số từ nhất định.
- Rối loạn xử lý âm thanh là tình trạng mất khả năng hiểu âm thanh của lời nói. Trẻ thuộc nhóm này có thể điều trị tốt bằng âm ngữ trị liệu.
3. Chậm phát triển nói chung
- Chậm nói có thể liên quan tới các chậm phát triển khác. Tất nhiên mỗi trẻ đều phát triển theo tốc độ riêng nhưng bạn cũng nên trao đổi với bác sĩ nếu bắt đầu nhận thấy các kỹ năng khác của trẻ cũng phát triển chậm hơn bình thường. Đặc biệt chú ý nếu phát triển vận động và nhận thức của trẻ không theo kịp độ tuổi.
- Chậm nói liên quan tới chậm phát triển có thể bao gồm nói rất ít (hoặc hoàn toàn không nói), có vẻ không hiểu những gì người khác nói, nhại lại lời người khác hoặc nói không biểu cảm, không ngữ điệu.
4. Khuyết tật trí tuệ, bệnh khó học, bệnh tự kỷ
- Khuyết tật trí tuệ là nguyên nhân thường gặp gây chậm phát triển lời nói và ngôn ngữ.
- Trong bệnh khó học, do não hoạt động không hiệu quả, trẻ có thể gặp khó khăn trong: phát ra âm thanh lời nói, sử dụng ngôn ngữ nói để giao tiếp, hiểu điều người khác nói. Rối loại lời nói và ngôn ngữ thường là dấu hiệu sớm nhất của trẻ khó học.
- Bệnh tự kỷ làm ảnh hưởng tới khả năng giao tiếp. Rối loạn lời nói và ngôn ngữ thường là biểu hiện sớm của bệnh tự kỷ.
5. Bệnh lý về thính giác, nhiễm trùng tai
- Bệnh lý về thính giác cũng khá phổ biến ở trẻ chậm nói, vì vậy trẻ cần được kiểm tra thính lực khi có lo ngại về khả năng nói. Trẻ mất thính lực gặp khó khăn trong hiểu ngôn ngữ của người xung quanh cũng như giọng nói của chính mình. Khả năng hiểu và nắm bắt các từ của trẻ thườngthấp, trẻ không thể bắt chước các từ và nói đúng hoặc nói trôi chảy.
- Không ít trẻ mắc nhiều đợt viêm tai trước khi được 3 tuổi. Bệnh nhiễm trùng tai nếu được điều trị kịp thời và không gây rắc rối sẽ không làm tăng nguy cơ chậm nói. Tuy nhiên, viêm tai giữa mạn tính có thể ảnh hưởng tới ngôn ngữ. Nếu bệnh tồn tại dai dẳng, không đáp ứng với điều trị và thường xuyên tái phát thì cần đưa trẻ đi khám chuyên khoa tai mũi họng.
- Trẻ không được quan tâm và không được nghe những người khác nói sẽ không thể học nói.
- Sinh non có thể dẫn tới nhiều dạng chậm phát triển, trong đó có chậm phát triển ngôn ngữ.
Làm gì để giúp trẻ chậm nói
1. Diễn tả thành lời những việc bạn làm
Điều này đòi hỏi rất nhiều sự kiên nhẫn của cha mẹ và người chăm sóc trẻ. Việc giải thích cho bé bạn đang làm gì sẽ giúp con mở rộng vốn từ và gắn kết các từ với đồ vật, sự vật trong cuộc sống. Ví dụ bạn có thể nói “Mẹ lấy chuối cho Tít ăn nhé”, “Tít mặc áo ấm, đội mũ vào rồi mẹ con mình ra ngoài chơi”, “Bây giờ mẹ con mình cùng đi giầy nào. Giầy của mẹ to, giầy của Tít bé nhỉ”.
2. Những cuộc dạo chơi "gây quỹ từ mới"
Đưa bé đi dạo quanh khu nhà của bạn là cách rất tốt giúp bé làm quen với từ mới. Những cuộc thám hiểm vừa thú vị vừa quen thuộc kiểu này khiến trẻ đủ hào hứng nhưng không quá sợ sệt để có thể học từ mới. Hãy cho bé đuổi theo chú chuồn chuồn hay ngồi quan sát các anh chị hàng xóm chơi đùa và nói với bé về tất cả những gì bạn nhìn thấy.
3. Cùng con đọc sách
Sách là liều thuốc thần kỳ. Khi ôm bé trong lòng, cầm trên tay cuốn truyện tranh, đọc cho con những vần thơ ngộ nghĩnh, bạn sẽ giúp bé làm quen với các từ mới, những vần điệu mới, để bé hiểu rõ hơn về cách mà mọi người nói. Hãy tạo thói quen đọc sách cho con hàng ngày, mỗi khi bạn rảnh rỗi.
4. Diễn tả thành lời những trải nghiệm mới
Những chuyến du ngoạn tới công viên, về thăm quê hay các trò chơi mới đều là những hoạt động thú vị, mang cho bé cơ hội trải nghiệm mới. Hãy dùng các từ mới để tả cho bé nghe về các trải nghiệm này. Bên cạnh đó, bạn cũng nên cho con cơ hội nói về những gì bé nhìn thấy và cảm nhận, chẳng hạn bé nghĩ gì về chú khỉ vui nhộn ở công viên, chú gà con xinh xắn ở sân nhà bà ngoại hay những điều kỳ diệu khác mà bé đã gặp.
5. Hát cho bé nghe
Hát cho con nghe các bài hát thiếu nhi là cách rất tốt giúp bé ghi nhớ từ mới, dạy trẻ cách phát âm đúng các từ chỉ màu sắc, tên các con thú và nhiều khái niệm đơn giản khác.
6.Tìm kiếm sự hỗ trợ của chuyên gia
Nếu bạn tiếp tục nhận thấy bé tiến bộ rất ít trong vòng vài tháng thì nên tìm kiếm sự giúp đỡ của các chuyên gia.
Chuyên gia âm ngữ trị liệu sẽ làm gì ?
- Quan sát và đánh giá sự phát triển ngôn ngữ trong bối cảnh phát triển chung của trẻ.
- Thực hiện các bài trắc nghiệm để đánh giá:
- Bé hiểu được những gì (ngôn ngữ tiếp nhận).
- Bé có thể nói những gì (ngôn ngữ diễn đạt).
- Bé có tìm cách giao tiếp bằng những con đường khác ví dụ như chỉ tay, lắc đầu hay làm các động tác khác hay không.
- Bé phát âm có đúng không, lời nói có rõ ràng không.
- Tình trạng vận động miệng của bé (sự phối hợp giữa miệng, lưỡi và vòm khi nói, khi ăn, khi nuốt…).
Nếu chuyên gia âm ngữ trị liệu thấy rằng bé cần được điều trị thì sự tham gia của cha mẹ sẽ rât quan trọng. Bạn sẽ được tham dự các khóa học, học cách luyện tập với bé ở nhà để cải thiện các kỹ năng lời nói và ngôn ngữ của con.
Làm gì để giúp trẻ nói lắp
Nói lắp là một rối loạn lời nói trong đó dòng chảy bình thường của ngôn ngữ bị phá hủy do các âm thanh hay từ ngữ bị lắp lại hoặc kéo dài. Trẻ cũng có thể gặp khó khăn khi bắt đầu câu nói. Phần lớn trẻ đều thoát khỏi tình trạng nói lắp khi lớn lên.
Cha mẹ có thể giúp con bằng cách:
- Thỉnh thoảng nói với con về chứng nói lắp/ Cho bé hiểu rằng bạn chấp nhận thực tế này và động viên con.
- Tìm hiểu cách giao tiếp với người bị nói lắp.
- Nói với con một cách hết sức từ tốn.
- Hàng ngày dành chút thời gian thư giãn chỉ có mẹ và con với nhau. Hãy làm theo mệnh lệnh của con, để con được làm người chỉ huy, là trung tâm của sự chú ý.
- Các thành viên trong gia đình không cắt ngăng lời nói của nhau, không tranh nhau nói.
- Giảm tốc độ sống tại gia đình, nhất là tốc độ trò chuyện.
- Nếu bé được điều trị chứng nói lắp thì đừng đặt yêu cầu ngôn ngữ của bé phải hoàn hảo. Chỉ nên chờ đợi bé có lời nói tự nhiên hơn, ít từ bị lắp hơn.
Giúp bé phát triển ngôn ngữ từ sớm
Sự phát triển ngôn ngữ của trẻ phụ thuộc rất nhiều vào môi trường sống. Hãy cho bé cơ hội giao tiếp và tham gia vào nhiều hoạt động khác nhau.
- Bắt đầu nói chuyện với bé ngay từ khi mới sinh. Trẻ sơ sinh cũng có thể nghe được lời nói.
- Đáp lại tiếng gừ gừ hay lời bi bô của bé.
- Chơi với bé các trò đơn giản như ú òa.
- Lắng nghe bé. Nhìn bé khi con nói chuyện với bạn. Cho bé thời gian để trả lời bạn ( hãy đếm tới 5 hoặc 10 trước khi bạn phá vỡ sự im lặng).
- Khuyến khích bé kể truyện và chuyện trò với các bạn nhưng đừng tìm cách bắt bé phải nói.
- Đọc truyện cho bé nghe. Chọn sách phù hợp với lứa tuổi của con, nếu bé không thích nghe lời thoại thì giải thích các hình vẽ cho bé.
- Hát cho bé nghe, tốt nhất là trên nền nhạc. Việc học các bài hát mới giúp trẻ học thêm từ mới và sử dụng các kỹ năng ghi nhớ, nghe và thể hiện ý tưởng bằng từ ngữ.
- Mở rộng câu nói của bé, ví dụ bé nói “ô tô”, bạn có thể nói “Con muốn lấy ô tô!”.
- Nói chuyện thật nhiều với bé. Nói cho bé biết bạn đang làm gì trong khi làm các việc nhà.
- Tổ chức các buổi đi chơi, điều này giúp bạn có thêm thông tin thú vị để nói với con trước, trong và sau buổi đi chơi.
- Cho con xem các bức ảnh gia đình và giải thích về các bức ảnh đó.
- Trả lời con mỗi khi con nói, coi đó như phần thưởng cho việc con nói.
- Đặt cho con thật nhiều câu hỏi.
- Dùng cử chỉ cùng với lời nói.
- Đừng sửa lỗi ngữ pháp của con. Thay vào đó, bạn chỉ cần dùng câu có ngữ pháp đúng để minh họa.
- Chơi riêng với bé và nó về các đồ chơi hay trò chơi hai mẹ con đang chơi.
- Cho bé chơi với các bạn có khả năng ngôn ngữ nhỉnh hơn một chút.
