Đối với trẻ bị táo bón, nếu việc thay đổi chế độ ăn và thói quen sinh hoạt chưa mang lại hiệu quả thì thuốc là giải pháp cần thiết. Việc điều trị đòi hỏi rất nhiều thời gian, theo khuyến cáo mới nhất, sau khi lấy sạch phân cứng ứ trong trực tràng và bé đã đi tiêu bình thường (phân mềm, ít nhất 3 lần mỗi tuần) vẫn cần dùng thuốc chống táo bón liều duy trì ít nhất 6 tháng. Trên thực tế, nhiều phụ huynh thường tự ý ngưng thuốc trị táo bón ngay khi thấy con đi tiêu bình thường, khiến táo bón tái phát. Ngưng thuốc quá sớm rồi dùng lại nhiều lần sẽ làm táo bón tái phát nhiều hơn và việc điều trị sẽ ngày càng khó khăn.
Thời gian điều trị kéo dài đòi hỏi thuốc trị táo bón phải rất an toàn. Có thể sử dụng các thuốc như polyethylene glycol (PEG), sorbitol, các loại dầu khoáng, các thuốc nhuận tràng kích thích … Đặc biệt, Lactulose (Duphalac) được dùng phổ biến nhờ tính hiệu quả và độ an toàn cao, có thể sử dụng ở trẻ sơ sinh. Thuốc giúp làm mềm phân, dễ đi tiêu và giúp duy trì các vi khuẩn có lợi trong đường ruột của trẻ. Có thể dùng Lactulose liều cao để xổ phân (thay cho các biện pháp bơm hậu môn bằng glycerin hay thụt tháo) hoặc liều thấp hơn để điều trị duy trì.
- Dùng để xổ phân (lấy phân cứng nhanh ra ngoài): 4ml/kg/ngày, chia 2 lần, dùng trong 7 ngày.
- Điều trị duy trì (giữ cho bệnh nhân đi tiêu thường xuyên, tránh táo bón): 1-3ml/kg/ngày, chia 2 lần. Cần lưu ý trong khi điều trị duy trì không nên thực hiện các biện pháp thụt tháo, bơm hậu môn bằng glycerin.
Việc điều trị táo bón ở trẻ em đòi hỏi nhiều nỗ lực, sự kiên nhẫn và thời gian, tuy nhiên không phải lúc nào cũng thành công. Ước tính vẫn còn khoảng 1/3 các bé thất bại với điều trị và tiếp tục “khổ sở” với việc đi tiêu hàng ngày. Do đó, công tác phòng ngừa táo bón với các nguyên tắc cơ bản như chế độ ăn hài hòa nhiều chất xơ, uống đủ nước, hoạt động thể chất phù hợp với lứa tuổi kết hợp tập luyện thói quen đi tiêu mỗi ngày là những việc cần làm để giúp bé tránh phải chứng táo bón rất khó chịu này.
Những hiểu biết cơ bản về táo bón ở trẻ em
Rất nhiều bà mẹ lo lắng mang con đến phòng khám vì bé mãi 4-5 ngày mới đại tiện một lần, hoặc trước đây bé đại tiện 2-3 lần mỗi ngày thì nay bé lớn lên chỉ còn đi mỗi ngày 1 lần, v.v… Liệu các trường hợp đó có phải là táo bón hay không? Câu trả lời là: KHÔNG. Nếu bé 4-5 ngày mới đại tiện nhưng phân vẫn mềm, tơi xốp thì không gọi là táo bón. Tương tự, bé ngày càng lớn thì số lần đại tiện trong ngày càng giảm đi cũng là hiện tượng sinh lý bình thường.
Táo bón là khi bé đi đại tiện thưa thớt (dưới 3 lần mỗi tuần) hoặc đại tiện khó khăn, gây ra sự khó chịu, căng thẳng (phân cứng, rặn đau, ngồi lâu, tiêu khó khăn, đôi khi chảy máu hậu môn) .Theo ước tính, hầu như bé nào cũng có ít nhất 1 lần bị táo bón, nhưng chỉ thoáng qua rồi hết. Những bé bị táo bón kéo dài vài tuần lễ được gọi là táo bón mạn tính và cần những sự chăm sóc toàn diện từ chế độ ăn, chế độ sinh hoạt, trấn an tâm lý và sử dụng thuốc.
Trẻ độ tuổi nào thường mắc táo bón?
Có 3 thời điểm táo bón dễ xảy ra với các bé:
- Giai đoạn chuyển từ chế độ ăn lỏng sang đặc (ăn dặm),
- Thời kỳ bé tập ngồi bô một mình (tuổi biết đi),
- Giai đoạn bắt đầu đến trường (mẫu giáo, tiểu học).
Ngoài việc đếm số lần đi tiêu trong 1 tuần và xem tính chất phân như đã nói ở trên, các bé bị táo bón còn có nhiều biểu hiện khác, đôi khi bị lầm với các rối loạn khác.
- Chướng bụng
- Đau bụng
- Biếng ăn
- Chậm lên cân
- Són phân do táo bón kéo dài (có ít phân lỏng dính ở đáy quần của bé mà bé hoàn toàn không hay biết)
Nguyên nhân gây táo bón và “cái vòng lẩn quẩn”
Táo bón chức năng
Có đến 95% các bé bị táo bón không tìm ra nguyên nhân, tức là thăm khám và xét nghiệm thông thường (thử máu, siêu âm, Xquang) không phát hiện bất thường. Những trường hợp này gọi là “táo bón chức năng”.
Nguyên nhân có thể là sự chưa hoàn thiện của hệ tiêu hóa, hoặc chế độ ăn và sinh hoạt chưa hợp lý. Tuy nhiên, yếu tố được nhắc đến nhiều nhất là “hành vi nín nhịn”. Có thể do bé “chê” nhà vệ sinh trong trường, hoặc do “kinh nghiệm” sau một lần đi tiêu phân cứng gây đau đớn, nên lần mắc cầu sau bé quyết định nín lại, không chịu đi tiêu. Khi nín như vậy phân sẽ ngày càng khô trong trực tràng (đoạn ruột cuối, nối với hậu môn), tích tụ to hơn và đến khi bé “chịu hết nổi” phải đi tiêu thì sẽ gặp khó khăn nhiều hơn, gây đau nhiều hơn. Thế là bé lại có ác cảm nặng nề hơn với chuyện đi tiêu, lại càng nín nhịn, và lại càng đau hơn trong lần đi tiêu kế tiếp. Đó là “cái vòng lẩn quẩn” gây khó khăn rất lớn trong việc điều trị táo bón chức năng cho trẻ em.
Táo bón thực thể
Đây là trường hợp táo bón do một bệnh nào đó gây ra như bệnh phình đại tràng bẩm sinh, bệnh suy giáp trạng bẩm sinh, ngộ độc chì, các trường hợp tổn thương hay dị dạng cột sống vùng cùng cụt (vùng sát gần mông), dị dạng hậu môn, v.v… Lúc này, cần điều trị bệnh lý gốc thì mới hết táo bón.
Một số yếu tố trong điều trị táo bón
Sự kiên nhẫn của cha mẹ
Việc điều trị táo bón trước tiên đòi hỏi cha mẹ phải hết sức kiên nhẫn vì táo bón không hết nhanh như các bệnh cảm sốt thông thường và các bé cũng ít chịu hợp tác tốt. Điều trị táo bón phải kết hợp giữa sự thay đổi chế độ ăn uống, thói quen đi tiêu, hoạt động thể chất với việc dùng thuốc, nếu có. Đôi khi việc điều trị cần đến chuyên gia tâm lý.
Tập luyện các thói quen tốt
Tập luyện thói quen đi tiêu hàng ngày là một điều quan trọng, vừa giúp bé có phản xạ đi tiêu, vừa giúp loại bỏ phân không để ứ quá lâu trong trực tràng. Hàng ngày bé nên được tập đi tiêu vào một giờ nhất định, nếu sau 15 phút bé không cảm thấy mắc cầu thì thôi, lập lại vào hôm sau. Hãy khen nếu bé chịu vào nhà vệ sinh hoặc ngồi bô đi tiêu và kịp thời có những phần thưởng nho nhỏ khi bé tự đi tiêu được. Khuyến khích bé hoạt động thể lực, tránh ngồi yên một chỗ cũng là một biện pháp giúp tăng cường nhu động ruột, tránh táo bón.
Chế độ dinh dưỡng
Chất xơ và nước uống là 2 yếu tố quan trọng khác. Các thức ăn chứa nhiều chất xơ như trái cây, rau tươi và các loại bột ngũ cốc nguyên cám (các loại bột ngũ cốc ăn sáng, bánh mì đen, …) nên hiện diện trong bữa ăn hàng ngày của bé. Một trở ngại lớn là trẻ em ít chịu ăn rau quả, vì vậy cha mẹ cần hỗ trợ, khuyến khích con. Nước chín, nước ép trái cây là những loại nước hữu ích trong việc điều trị táo bón. Bé cần được uống đủ nhu cầu nước mỗi ngày, nhất là ở những nước có khí hậu nóng như nước ta.
Bài: PGS.TS Lê Thanh Hải
Trưởng khoa Cấp cứu-chống độc
